Πόσο έτοιμη είναι η Ελλάδα να αντιμετωπίσει ένα τσουνάμι; Τα λάθη και τα διδάγματα από την τραγωδία στην Ινδονησία πριν 20 χρόνια

Για όσους τυχόν δεν το θυμούνται, στις 26 Δεκεμβρίου 2004, ένας σεισμός 9,2 βαθμών στα ανοικτά των ακτών της Σουμάτρας προκάλεσε τεράστια κύματα, που σάρωσαν χώρες όπως η Ινδονησία, η Σρι Λάνκα, η Ινδία, η Ταϊλάνδη και άλλες εννιά περιοχές. Τα σεισμικά κύματα έφτασαν σε ταχύτητες έως και 800 χιλιομέτρων την ώρα και ύψη 30 μέτρων, σπέρνοντας την καταστροφή και τον θάνατο. Σύμφωνα με την EM-DAT, την παγκόσμια βάση δεδομένων για τις φυσικές καταστροφές, το τσουνάμι άφησε πίσω του 226.408 θύματα. Η περιοχή που χτυπήθηκε σκληρότερα ήταν το βόρειο τμήμα της Σουμάτρας, με 120.000 νεκρούς, οι περισσότεροι από τους 165.708 που θρήνησε συνολικά η Ινδονησία.

Ειδικοί σημειώνουν ότι η απουσία ενός αποτελεσματικού συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης το 2004 επιδείνωσε την τραγωδία. Έκτοτε, πολλές χώρες έχουν επενδύσει σε τέτοια συστήματα για την αποτροπή παρόμοιων καταστροφών στο μέλλον.

Τα διδάγματα του 2004 – Πόσο έτοιμη είναι η Ελλάδα για ένα τσουνάμι;

Με αφορμή τη «μαύρη» επέτειο των 20 ετών, ο καθηγητής Φυσικών Καταστροφών, Κώστας Συνολάκης, αναλύει τα συμπεράσματα εκείνης της τραγωδίας και αναζητά το κατά πόσον είναι η Ελλάδα έτοιμη να αντιμετωπίσει ένα ανάλογο -απευκταίο- σενάριο.

«Πριν από 20 χρόνια σαν σήμερα ένας σεισμός μεγέθους 9,2 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ έπληξε τα βορειοδυτικά της Σουμάτρας» λέει. «Μετά τον σεισμό 9,5 Ρίχτερ στη Χιλή το 1960, ήταν ο δεύτερος μεγαλύτερος που έχει καταγραφεί και μετακίνησε ένα κομμάτι του βυθού στο μέγεθος της Ελλάδας, περίπου 11 μέτρα πλευρικά και 5 μέτρα κάθετα. Μετά τον σεισμό, πέρασα περίπου τρεις μήνες σε αποστολές πεδίου στον Ινδικό Ωκεανό ως αντιπρόσωπος της UNESCO, μελετώντας τι συνέβη και δίνοντας διαλέξεις σε σχολεία, νοσοκομεία και γραφεία πολιτικής προστασίας. Ο σεισμός προκάλεσε ένα μεγάλο τσουνάμι που σκότωσε τoυλάχιστον 230.000 ανθρώπους στη Σουμάτρα, στην Ταϊλάνδη, στη Σρι Λάνκα, στην Ινδία, στις Μαλδίβες και την Ανατολική Αφρική. Το τσουνάμι ανέβηκε σε ύψος περίπου 35 μέτρων, στο Μπάντα Ατσε».

Τι πήγε στραβά

Τι πήγε στραβά τότε; Τα πάντα, λέει ο Κώστας Συνολάκης. Δεν υπήρξε καμία προειδοποίηση, επειδή τότε ο Ινδικός Ωκεανός δεν θεωρούνταν ευάλωτος σε τσουνάμι και τα κέντρα προειδοποίησης στον Ειρηνικό δεν είχαν πρωτόκολλα για παροχή προειδοποιήσεων στις χώρες του Ινδικού Ωκεανού. Η αρχική εκτίμηση του μεγέθους ήταν 8,2, επειδή βασίστηκε στα πρώτα τρία λεπτά της δόνησης, οι αλγόριθμοι δεν είχαν προγραμματιστεί για μεγαλύτερη διάρκεια.

Η Ινδία δεν έδωσε έγκαιρη εντολή εκκένωσης στις ακτές της, ακόμη και αφού το τσουνάμι προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στο Πορτ Μπλερ των Νήσων Ανταμάν, δύο ώρες προτού χτυπήσει την ηπειρωτική χώρα. Στην Ταϊλάνδη, οι επισκέπτες εξερευνούσαν τον εκτεθειμένο βυθό της θάλασσας, όταν αποτραβήχτηκε η ακτογραμμή με την έλευση του τσουνάμι. Στη Σρι Λάνκα, τουρίστες έβγαζαν φωτογραφίες στην παραλία με το τσουνάμι να προελαύνει πίσω τους, πιστεύοντας ότι δεν θα μπορούσαν να τρέξουν πιο γρήγορα από το τσουνάμι. Στις Μαλδίβες, οι άνδρες διέταξαν τις γυναίκες και τα παιδιά να παραμείνουν στα σπίτια τους (μονώροφες κατοικίες), ενώ αυτοί εξερευνούσαν τον περίεργο θόρυβο που έκανε η επέλαση του τσουνάμι.

Η ανάκαμψη μετά την καταστροφή ήταν ταχεία, αλλά και η αναβάθμιση της ετοιμότητας. Το Κέντρο Προειδοποίησης Τσουνάμι του Ειρηνικού άρχισε να παρέχει υπηρεσίες προειδοποίησης στις χώρες του Ινδικού Ωκεανού. Εγώ και άλλοι επιστήμονες δουλέψαμε σε hyper drive για να εντοπίσουμε άλλες ζώνες υψηλού κινδύνου σε όλο τον κόσμο, ώστε να αποφευχθούν θανατηφόρες εκπλήξεις.

Συντόνισα τότε τις προσπάθειες της Εθνικής Υπηρεσίας Ωκεανών και Ατμόσφαιρας των ΗΠΑ (ΝΟΑΑ) σε συνεργασία με την UNESCO, ώστε να εκπαιδευθούν επιστήμονες από χώρες του Ινδικού Ωκεανού, διαχειριστές κέντρων έκτακτης ανάγκης, για το πώς να κάνουν μελέτες εκτίμησης κινδύνου και πώς να εκπαιδεύουν τους συμπολίτες τους. Επίσης, μετατρέψαμε την τεχνολογία πρόβλεψης πλημμυρών τσουνάμι της NOAA σε διαδικτυακή πλατφόρμα για παραγωγή χαρτών πλημμυρών για τον σχεδιασμό εκκενώσεων και σήμανσης, από επιστήμονες ανά τον κόσμο.

Πριν από το 2004, υπήρχαν μόνο έξι τσουναμογράφοι στον Ειρηνικό. Πρόκειται για σημαδούρες που αγκυροβολούνται στους ανοικτούς ωκεανούς και συνδέονται με ακουστικά σήματα με καταγραφείς πίεσης του ωκεάνιου πυθμένα, στη συνέχεια μεταδίδουν τις πληροφορίες σε δορυφόρους, και αυτοί με τη σειρά τους σε κέντρα προειδοποίησης. Οταν γίνει υποθαλάσσιος σεισμός χρησιμοποιούνται ώστε να επιβεβαιωθεί το μέγεθος του τσουνάμι. Σήμερα υπάρχουν περίπου 60 στον Ειρηνικό και την Καραϊβική, και άλλα δέκα στον Ινδικό Ωκεανό, αλλά κανένας στη Μεσόγειο.

Είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι;

Είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι; Ο σεισμός μεγέθους 7 Ρίχτερ της 5ης Δεκεμβρίου 2024 στα ανοικτά της Βόρειας Καλιφόρνιας δημιούργησε μόνο ένα νανο-τσουνάμι, περίπου 5 εκατοστά όταν έφτασε στην ακτή. Η προειδοποίηση για τσουνάμι εκδόθηκε σε πέντε λεπτά -ας δούμε τι έγινε.

Το σύστημα του Γεωλογικού Ινστιτούτου των Ηνωμένων Πολιτειών (USGS), το οποίο προσπαθεί να παρέχει έγκαιρη προειδοποίηση λίγων δευτερολέπτων πριν κανείς αισθανθεί τη δόνηση λειτούργησε σχεδόν άψογα. Ενεργοποιήθηκε η ασύρματη ειδοποίηση έκτακτης ανάγκης, δηλαδή το 112, και εκατομμύρια κάτοικοι παράκτιων περιοχών από το Σαν Φρανσίσκο έως το κεντρικό Ορεγκον έλαβαν SMS, σηματοδοτώντας την πρώτη φορά που τέτοια προειδοποίηση μεταδίδεται έτσι στις ΗΠΑ – στην Ελλάδα η πρώτη τέτοια προειδοποίηση εκδόθηκε το 2020 στον σεισμό της Σάμου και έφτασε πριν από το κύριο κύμα του τσουνάμι.

Είναι προφανές ότι χρειαζόμαστε βελτίωση της τεχνολογίας, ώστε να μη βασιζόμαστε μόνο στην ανίχνευση του σεισμού. Η μηχανική μάθηση μπορεί να είναι χρήσιμη στην παροχή εκτιμήσεων για τη χειρότερη περίπτωση πλημμύρας, οδηγώντας σε στοχευμένες προειδοποιήσεις και αποτελεσματικές εκκενώσεις περιοχών που διατρέχουν κίνδυνο.

Είναι εξ ίσου προφανές ότι η εκπαίδευση των κατοίκων παράκτιων περιοχών πρέπει να εντατικοποιηθεί, οι κάτοικοι πρέπει να γνωρίζουν πόσο χρόνο έχουν για να απομακρυνθούν, πού πρέπει να πάνε, και πώς να καθοδηγούνται από τις πινακίδες για να φτάσουν εκεί. Αυτό προϋποθέτει προετοιμασία, προετοιμασία, προετοιμασία.

Πού βρισκόμαστε στην Ελλάδα

Αλλά ας δούμε πού βρισκόμαστε στην Ελλάδα. Εκτός από τη Σάμο, δεν υπάρχουν πινακίδες που να υποδεικνύουν τις ζώνες κινδύνου και τις διαδρομές εκκένωσης, τονίζει ο κ. Συνολάκης, καθώς πολλοί δήμοι πιστεύουν λανθασμένα ότι οι πινακίδες θα αποθαρρύνουν τους τουρίστες. Η Χαβάη που είναι από τις πιο τουριστικά πετυχημένες περιοχές στον κόσμο έχει πινακίδες παντού, έστω και αν το τελευταίο μεγάλο τσουνάμι ήταν το 1960. Στην Ελλάδα ήταν το τσουνάμι της Αμοργού του 1956.

Στο Αιγαίο με πάνω από 200 κατοικημένα νησιά και δεκάδες εκατομμύρια τουρίστες κάθε χρόνο, σήμερα λειτουργούνε μόνο δέκα παλιρροιογράφοι, δηλαδή όργανα που μετρούν τη στάθμη των υδάτων στα λιμάνια και είναι πραγματικά χρήσιμα για την ανίχνευση του μεγέθους του τσουνάμι -οι τσουναμογράφοι μετρούν τη στάθμη στην ανοιχτή θάλασσα, και δεν έχουμε κανέναν. Εδώ το κράτος και οι τοπικές κοινότητες πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους, γιατί, πέραν τούτου, οι παλιρροιογράφοι είναι επίσης πολύ χρήσιμοι και για την εκτίμηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Δεν έχουμε υπεράκτιους καλωδιωμένους σεισμογράφους που να παρέχουν πιο έγκαιρες και ακριβείς εκτιμήσεις του μεγέθους των υποθαλάσσιων σεισμών, ειδικά στην νότια Κρήτη που έχει και από τις υψηλότερες επικινδυνότητες στην Ελλάδα, γιατί δεν υπάρχουν προσβάσιμοι σεισμογράφοι στο παγκόσμιο δίκτυο στη βόρεια Αφρική. Δεν υπάρχουν σχέδια για την εγκατάσταση σεισμογράφων κατά την τοποθέτηση υποθαλάσσιων καλωδίων επικοινωνίας, κάτι που πλέον αλλού είναι ρουτίνα.

Στην καλύτερη περίπτωση, ασκήσεις ετοιμότητας γίνονται μία φορά τη δεκαετία, αντί για ασκήσεις εκκένωσης κάθε 1-2 χρόνια στις περιοχές υψηλότερου κινδύνου, όπως γίνεται στην Ιαπωνία, στην Καλιφόρνια, στη Χαβάη και τη Χιλή. Στην Κρήτη έγινε η ελληνική άσκηση «Μίνωας» το 2023 και η διεθνής άσκηση «Ποσειδών» το 2011. Πουθενά δεν έχουν γίνει ασκήσεις πραγματικής εκκένωσης (εκτός από μερικά σχολεία), παρά την εθνική τραγωδία στο Μάτι. Η Σάμος αποτελεί εξαίρεση.

Το μόνο θετικό στοιχείο είναι ότι λειτουργεί το 112, αλλά, όπως είμαστε ουσιαστικά στα τυφλά, κινδυνεύουμε από έναν υποθαλάσσιο σεισμό στο κεντρικό Αιγαίο να εκκενώσουμε όλες τις παραλίες των νησιών μας, επειδή δεν έχουμε τα μετρητικά και υπολογιστικά εργαλεία που μας χρειάζονται για καλύτερο προσδιορισμό του κινδύνου.

Οι στοχευμένες και έγκαιρες προειδοποιήσεις είναι τεχνολογικά εφικτές παντού. Η πρόβλεψη της πλημμύρας από τσουνάμι είναι πλέον υπολογισμός ρουτίνας με τη χρήση της τεχνολογίας του NOAA. Δεν υπάρχει καμία δικαιολογία για καμία περιοχή στον κόσμο να μην έχει χάρτες επικινδυνότητας και εκκένωσης. Στην Ελλάδα, όπως είδαμε στη Θεσσαλία πέρυσι, κινδυνεύουμε και από την άγνοια των συνεπειών της άγνοιας. Η Πολιτική Προστασία στη χώρα μας έχει εξαγγείλει μεγάλες χρηματοδοτήσεις για παραγωγή συστημάτων έγκαιρης ενημέρωσης και προειδοποίησης, αλλά χωρίς μέχρι τώρα τη συμμετοχή της επιστημονικής κοινότητας σε ό,τι αφορά τις προδιαγραφές και δυνατότητες. Μας χρειάζεται η αναζήτηση των παγκοσμίων καλών πρακτικών και όχι μόνο οι δικές μας «πατέντες», δεν τα ξέρουμε όλα.

«Το 112 το μάθαμε γιατί ο τότε αναπληρωτής γενικός γραμματέας Πολιτικής Προστασίας Γιώργος Καραγιάννης κι εγώ μπήκαμε μπροστά, παρά τις τότε έντονες αντιδράσεις» λέει χαρακτηριστικά ο Κώστας Συνολάκης.

Μέχρι να έχουμε στοχευμένες προειδοποιήσεις σε λιγότερο από πέντε λεπτά, όπως είχαμε στην Καλιφόρνια, πρέπει να γνωρίζουμε ότι αν βρισκόμαστε κοντά στην ακτή (οπουδήποτε στον κόσμο) και αισθανθούμε μια δόνηση που διαρκεί πάνω από δεκαπέντε δευτερόλεπτα, ή παρατηρήσουμε ασυνήθιστες κινήσεις της θάλασσας, όπως γρήγορη άνοδο ή γρήγορη υποχώρηση, θα πρέπει να μετακινηθούμε αμέσως σε ένα υψόμετρο τουλάχιστον 10 μέτρων και να περιμένουμε εκεί για οδηγίες από τις Αρχές. Ετσι θα αποφύγουμε την άσχημη μοίρα των συνανθρώπων μας που πέθαναν στις εξωτικές διακοπές τους πριν από 20 χρόνια.

Ο Κώστας Συνολάκης είναι τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και των Εθνικών Ακαδημιών των ΗΠΑ, και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας.